W tym roku mija 80-ta rocznica powołania do życia Wielkopolskiego Związku Szachowego. Historia regionalnych szachów wciąż odkrywana jest na nowo. Przedstawiane są nieznane wcześniej fakty, pisane są kolejne książki. Niniejszy artykuł stanowi zatem jedynie próbę zarysowania problemu.
MF. Paweł Dudziński
Zinstytucjonalizowanie życia szachowego na terenie Wielkopolski nie oznacza wcale, że nie istniało ono wcześniej. W szachy grywano w bogatych dworach, majątkach ziemskich należących do drobnej szlachty, ale i w skromniejszych przybytkach, a nawet w wiejskich izbach. W 1839 roku powstał pierwszy polski klub szachowy – Poznański Klub Szachistów.
Fotografie przedstawiające Polaków grających w szachy pochodzą już z początków XX wieku. Na „partyjki” spotykano się też w kawiarniach i w siedzibach stowarzyszeń wyrastających w odradzającej się Polsce jak grzyby po deszczu.
Pierwsze lata pod odzyskaniu niepodległości to wszakże walka o granice i wojna polsko-bolszewicka (1919-1921). W tym gorącym okresie mało kto myślał o zakładaniu ogólnopolskich organizacji szachowych.
Sytuacja zmieniła się dopiero około roku 1923, a więc jeszcze przed założeniem Polskiego Związku Szachowego (1926 r.). Podjęto wówczas w Poznaniu próbę utworzenia organizacji zrzeszającej kluby Ziem Zachodnich i Wolnego Miasta Gdańsk.
Ostateczną nazwę Związku Towarzystw Szachowych na terenie Rzeczypospolitej Polskiej przyjęto w 1924 r. Prawdopodobnie ze względu na kontrowersje wokół narodowościowego charakteru klubów wchodzących w jego skład, działalność związku uległa jednak wyhamowaniu.
Nietuzinkowymi postaciami w poznańskim świecie szachowym byli m.in.: uczestnik turniejów międzynarodowych inż. Ignacy Kopa (1875-1929), „srebrny” olimpijczyk z Monachium Antoni Wojciechowski (1905-1938), trzykrotny mistrz i honorowy członek Poznańskiego Klubu Szachistów dr Arthur Rhode (1868-1967), mistrz Wielkopolski Leon Widermański (1902-1965) czy też inż. Adam Drosio (na zdjęciu z lewej), który zmarł 28 grudnia 1928 r. – w czasie trwania Mistrzostw Poznania, gdy z dużą przewagą przewodził tabeli. Komitet turniejowy zadecydował, aby nagrodę w postaci kryształowej wazy wręczyć jego rodzinie.
Zaledwie kilka dni wcześniej dużym wydarzeniem w Poznaniu był przyjazd mistrza świata Aleksandra Alechina. 16 grudnia 1928 r. w Białej Sali poznańskiego „Bazaru” osiągnął on w symultanie wynik: +20, -6, =6, co świadczy o dużej sile gry miejscowych graczy.
W 1934 r. utworzony został Poznańsko-Pomorski Związek Szachowy. Jego siedzibą był lokal Poznańskiego Klubu Szachistów w kawiarni Ludwiżanka. Głównym inicjatorem założenia tej organizacji był Leon Widermański.
Wprowadzona przez Polski Związek Szachowy struktura wojewódzkich organizacji związkowych skłoniła działaczy poznańskich i pomorskich do odejścia od przyjętego w 1934 r. systemu. Z inicjatywy trzech poznańskich klubów: Poznańskiego Klubu Szachistów, Sekcji Szachowej IV Oddziału Związku Strzeleckiego (Państwowy Monopol Tytoniowy) i Kolejowego Przysposobienia Wojskowego Ognisko Dyrekcja powstał Poznański Związek Szachowy, który we wrześniu 1936 r. wpisany został do rejestru stowarzyszeń i związków Poznańskiego Urzędu Wojewódzkiego.
Z roku na rok wzrastała liczba klubów i sekcji szachowych w Wielkopolsce, z których najprężniejszymi oprócz poznańskich były: Gnieźnieński Klub Szachistów (zał. 1922), Ostrowski Klub Szachistów 1930 „Skoczek”, Kolejowe Przysposobienie Wojskowe Ognisko I w Ostrowie Wielkopolskim, „Giermek” Zduny, Szamotulski Klub Szachistów, Chodzieski Klub Szachistów, Krotoszyński Klub Szachistów, Śremski Klub Szachistów, jak również Sekcja Szachowa Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej w Koźminie Wielkopolskim.
Mecz Ostrowskiego Klubu Szachistów 1930 „Skoczek” z reprezentacją miasta Poznania (u dołu). 20.08.1939 r. U góry od lewej: NN, Władysław Stencel, Stefan Pilarczyk, Maksymilian Wałczyk, Tadeusz Mieloch, Stefan Fluder, NN, Tadeusz Pisula, NN (wśród NN – Pauter i Mieczysław Gałęcki). W okularach siedzi mistrz Wielkopolski Leon Widermański. Ponadto Poznań reprezentowali: bracia Włodzimierz i Witold Wesołowscy z Gniezna, Bolesław Rożański, Marian Sianowski, Roman Gabryelewicz i Włodzimierz Gromadzki.
Ciekawym odkryciem ostatnich tygodni jest fotografia przedstawiająca członków Leszczyńskiego Klubu Szachistów "Hetman", pochodząca z ok. 1930 roku. Prawdopodobnie przedstawia ona szachistów oczekujących na rozpoczęcie symultany z nieznanym nam dzisiaj z nazwiska mistrzem. Miejmy nadzieję, że przyszłe badania archiwalne przyniosą więcej szczegółów dotyczących tego wydarzenia, co uruchomi zaś lawinę informacji na temat historii kolejnego klubu szachowego z Wielkopolski i... zaowocuje książką wydaną przez działaczy z Leszna (wszelkie informacje na ten temat można przesyłać na adres: szachyleszno@gmail.com).
Członkowie Leszczyńskiego Klubu Szachistów "Hetman", ok 1930 (zbiory Janusza Skrzypczaka, nadesłał Sebastian Bendka)
W czasie II wojny światowej aktywność szachowa Polaków zamarła, choć rozgrywano konspiracyjne mecze i spotykano się na towarzyskich potyczkach. Taka działalność groziła jednak represjami ze strony okupanta, starającego się wyrugować polską inteligencję z terenu Wielkopolski (Warthelandu). W tym samym czasie Niemcy pod przewodnictwem sekretarza szachowego Rzeszy Niemieckiej Friedricha Majera rozwinęli życie szachowe do niespotykanych wcześniej rozmiarów. Na jeden z licznych turniejów przybyli tu nawet: pretendent do szachowej korony Paul Keres (Estonia była wówczas sprzymierzona z państwami Osi) oraz słynny teoretyk szachowy Ernst Grünfeld (ten od obrony Grünfelda).
Po zakończeniu działań wojennych szachiści wielkopolscy osiągnęli bardzo wiele sukcesów. Po wojnie prym nie tylko w województwie, ale i w całym kraju wiedli wielokrotni mistrzowie Polski: mistrz międzynarodowy Zbigniew Doda, arcymistrz Włodzimierz Schmidt (na zdjęciu obok, do dzisiaj posiada on najwięcej tytułów indywidualnego mistrza kraju w szachach klasycznych i błyskawicznych!) oraz pierwsza polska arcymistrzyni Hanna Ereńska-Radzewska (ob. Ereńska-Barlo).
Do tradycji triumfów Włodzimierza Schmidta nawiązywali później Ignacy Nowak (mistrz Polski '85) i Klaudiusz Urban (mistrz Polski '96).
Inny Wielkopolanin, obecnie już arcymistrz – Jacek Tomczak, w 2006 roku wywalczył tytuł mistrza świata juniorów do lat 16. W bieżącym, jubileuszowym roku przekroczył on z kolei magiczną barierę rankingową 2600 punktów Elo, a podczas Indywidualnych Mistrzostw Polski w Poznaniu będzie bronił brązowego medalu.
W nowy etap szachy w Wielkopolsce wkraczają pod kierownictwem nowego prezesa – Andrzeja Ciesińskiego i nowego zarządu. Cieszy siła „terenu”, który organizacyjnie dorównuje najsilniejszym ośrodkom w Polsce, a martwi brak obecnie silnej drużyny seniorów w Poznaniu, ale może czas przyniesie pozytywne zmiany...
***
Dział historyczny na stronie internetowej autora znajduje się pod adresem: http://centrumszachowe.pl/index.php/hs.
***
Bibliografia: A. Kwilecki, „Szachy w Poznaniu: sto pięćdziesiąt lat 1839-1988” (Poznań 1990); H. Konaszczuk, „Przerwana partia szachów” (źródło jeszcze niepublikowane – biografia Antoniego Wojciechowskiego, z barwnym opisem poznańskich szachów przed wojną); T. Wolsza, „Arcymistrzowie, mistrzowie, amatorzy... Słownik biograficzny szachistów polskich”, t. 1-5; P. Dudziński, współpraca T. Lissowski „Historia szachów na ziemi ostrowskiej: 80 lat szachów klubowych w Ostrowie Wielkopolskim 1930-2010” (Ostrów Wlkp., 2010); P. Dudziński, współpraca K. Dudzińska i T. Lissowski „Słownik biograficzny szachistów ostrowskich” (Ostrów Wlkp. 2011) i P. Dudziński, konsult. nauk. T. Lissowski i T. Wolsza „Szachy wojenne 1939-1945. War chess” (Ostrów Wlkp., 2013).
Źródła zdjęć: Wikipedia, rodzina Adama Drosio, zbiory Andrzeja Filipowicza, Janusza Skrzypczaka, Sebastiana Bendki i Pawła Dudzińskiego.
